Fəsildə, mənbələrə əsaslanaraq
Qarabağda o cümlədən Xocalıda sovet rejiminə (1920), kolxoz quruculuğunun ilkin
(1927-1929-cu illər) mərhələsində və ikinci (1930-1931-ci illər) dövründə yol
veri­lən əyintilər, səhvlər, zorakılıqla qolçomaq­lara və ortabab kəndlilərə
qarşı xalqımızın milli adət və ənənələrinə, dininə qarşı çevrilmiş kobud
tədbirlər nəticəsində kəndli üsyanları, kütləvi müqavimət hərəkatı və qaçaq
hərəkatının baş vermə səbəbləri, gedişi və nəticələri təhlil edilmişdir.

Qarabağın kəndlərində
1920-1930-cu illərdə baş verən sosial-siyasi proseslərin təhlili mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Təqdim olunan mövzu bu günə qədər tam şəkildə tədqiqat
predmeti olmamışdır. Ona görə də mövzunun araşdırıl­ması onun aktuallığına
şübhə yeri qoymur. Kolxoz quruluşunda yol verilən əyin­tilər və səhvlər,
zorakılıq və inzibatçılıq, qolçomaqlara, varlı və ortabab kəndlilərə qarşı çev­rilmiş
kobud tədbirlər kəndlilərin sovet rejiminə qarşı kütləvi nara­zılığına –
üsyanlara səbəb oldu. Bütün bu və ya digər önəmli məsə­­lələrin obyektiv
tədqiqi müasir dövrdə böyük elmi və siyasi aktuallıq kəsb etməklə əhəmiyyətə
malikdir. Ümummilli lider Heydər Əliyev 1996-cı il iyulun 24-də “Respublikada
aqrar isla­ha­ların gedişi vəziy­yətinə və torpaq islahatı haqqında qanun
layihəsinin müzakirəsinə” həsr olunmuş müşavirədə Vətənimizin 1920-1930-cu
illər tarixinə düzgün siyasi qiymət vermiş və çıxışında göstər­mişdir ki,
“1929-1930-cu illərdə kollektivləşmə proqramı oldu, kolxozlar yarandı, şəxsi
mül­kiy­yətdən torpaqlar, kənd təsərrüfatı istehsal vasitələri alındı – bütün
bunlar təzyiqlər, inzibati tədbirlərlə, insanların repres­siyası, məhkum olun­ması
ilə baş verdi. Bu və ya digər əyin­tilər, səhvlər də təsadüfi deyildi. Çünki
nəsildən-nəslə keçmiş torpaq mülk sahibinin idi. Onun torpağı, mülkü,
mal-qarası var idi və bunları tutub əlindən alanda, əlbəttə ki, o, müqavimət
gös­tərəcəkdi. Bu, təbii bir şeydir. Ancaq o vaxtkı rejimin nə qədər sərt
olmasına bax­mayaraq, kollektiv­ləşdirmə prosesini bir-iki ilə aparmaq mümkün
olmadı, nə qədər vaxt keçdi, qanlar töküldü, insanlar repressiya edildi” [35].

Heydər Əliyevin sovet dövrü
tarixinə bu cür obyektiv yanaş­ması XX əsrin 20-30-cu illər dövrünün yenidən
təd­qiqinin aktual­lığını və zəruriliyini bir daha təsdiq etməklə yanaşı, həm
də bu dövrə münasibətdə tərəddüd edən tarix­çilər üçün də bir nümunədir. Mövzu
ilə yaxından tanış olduqda aydın olur ki, problemin kompleks şəkildə yenidən
tədqiqinə müasir dövrdə böyük ehtiyac vardır. Azərbay­canda Yeni iqtisadi
siyasət dövründə aqrar münasibətlər, kəndli koope­rasiyaları, kənddə sinfi
mübarizə problemi, 30-cu illər repres­siyasının gedişində kəndin təsərrüfatı
inkişaf etdirməyə qadir təşəb­büskar insanlardan məhrum edilməsi,
kollektivləşmənin acı nəti­cələri və digər problemlərin yenidən tədqiqi elmi və
siyasi aktuallıq kəsb edir.

Azərbaycanın 1920-1930-cu
illər tarixi həm sovetlər dönəmin­də, həm də müstəqillik dövründə tədqiq
edilmişdir. Sovet dövründə mərkəzdə və respublika­larda SSRİ miqya­sında
1920-1930-cu illərdə kənddə baş verənləri özündə əks etdirən çoxlu sayda
əsərlər nəşr olunmuşdur. Sovet tarix­çilərindən Q.Vəzirov, İ.Reznikov,
X.Əliyev, C.Quliyev, X.Əli­mir­­zəyev, L.Əsgərov, İ.Qurbanov, A.Qur­banov,
İ.Qası­mov, A.Xəlilov, H.Bağırov, M.Axundov və başqa­ları­nın Azər­bay­canda
kənd təsərrüfatının elliklə kollektiv­ləşdirilməsinə aid kitab və məqalələri
nəşr olunmuşdur [36].

Bundan başqa, tarixçilər
20-30-cu illərin digər prob­lem­lərini də tədqiq etmişlər. Məsələn, C.Quliyev
Azərbay­canda Kommunist Parti­yasının 20-ci illərdə həyata keçirilən milli
siyasətinə, Z.Şıx­lin­ski, A.Qurbanov Azərbaycan kən­dində sovet quruculuğu
məsələ­lə­rinə, D.Qüdrətov 20-30-cu illərdə kənddə sovxoz qu­ruculuğuna,
B.Qurbanov, N.Qədi­rova (Osipova) 20-ci illərdə Azərbaycan kən­dinə hamilik
köməyə, O.Əhmədov 20-ci illərdə su təsərrüfatının bərpa­sına, O.Rzaqu­liyev
Sovet Azərbaycanında 1920-1937-ci illərdə mədəni quruculuğun burjua
saxtalaşdırıcılarının tən­qi­dinə aid ayrıca kitablar həsr etmişlər [37].

Bütün bunlarla yanaşı sovet
hakimiyyəti illərindən tarix­çilər 20-30-cu illərə aid elmi-tədqiqat işləri
aparmış, dis­sertasiyalar müdafiə etmişlər. Araşdırmalardan məlum olur ki,
1920-1975-ci illərdə 20-30-cu illərə aid 15 doktor­luq, 96 nami­zədlik
dissertasiyası müdafiə olunmuşdur ki, bu da Azərbaycan SSR tarixinin digər
dövrlərinə nisbətən çoxdur. Bu onu göstərir ki, sovet dövründə tarixçilər ob­yektiv
və subyektiv səbəblərdən 20-30-cu illərə daha çox diqqət vermişlər.

C.İbrahimov, Z.İbrahimov,
Y.Tokarjevski, İ.İsmayılov və b. tə­rə­findən Azər­baycan SSR-nin
tarixşünaslığına aid bir sıra əsərlər yazılmışdır [38]. Azərbaycan tarixinin
tarix­şünas­lığına aid yazılmış əsərlər sırasında Ə.Sumbat­zadə­nin XIX-XX əsr
Azərbaycan tarix­şünaslığına aid 1987-ci ildə nəşr olunmuş kitabı öz həcminə
görə diqqəti cəlb edir. Ümumi­likdə gördükdə, böyük zəhmət çəkil­məsinə baxma­yaraq,
Ə.Sum­batzadənin bu əsəri Azərbaycan sovet dövrü tarixinə aid yazılmış
əsərlərin əksəriyyətini deyil, bir hissə­sini əhatə edir və fikrimizcə, əsasən
biblioqrafik xarakter daşıyır [39]. Ümu­milikdə sovet dönəmində yazılmış
əsərlər nəzərdən keçirilərkən məlum olur ki, həmin əsərlər, dövrü birtərəfli
araş­dırmış, mövcud durum obyektiv tədqiq olun­mamışdır. Onlar sovet
cəmiyyətinin ideal bir quruluş olmasını, kol­lektivləşməni isə irəliyə doğru
atılan bir addım kimi təqdim etmiş və bütün bunları faktlarla “sübut” etməyə
çalışmışlar.

Azərbaycan dövləti öz
müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra prob­lemin tarixşünaslığı
C.Quliyev, X.İbra­himli, T.Qaffarov, M.Zülfüqarlı, Ş.Məm­mədova və başqa
tarixçilər tərəfindən tədqiq olunmamışdır. Bu əsərlərdə dövrə və araşdırılan
problemlərə, onun təfərrüatlarına müna­sibətdə müəyyən fərqlər olma­sına
baxmayaraq, ümumən problemin tarixşünaslıq baxımından tədqiqi və təhlili sovet
dövrü tarixçilərindən fərqli olaraq daha obyektiv, baş vermiş hadi­sələrə
qərəzsiz mövqedən yanaşmaqla aparılmışdır [40].

AMEA-nın müxbir üzvü Yaqub
Mahmudov “Azər­bay­canın döv­lətçilik tarixinə ümumi bir baxış: Şimali Azərbay­canda
kom­munist rejimi (1920-1991)” (BDU-nin Xəbərləri. Bakı, №1, 2002, s.72-86)
adlı məqaləsində həmin dövrün nöqsanlarını tənqid etmiş ictimai-siyasi durumun
obyektiv təhlilini aparmışdır.

Mötəbər tarixi mənbələrə
əsaslanaraq tarixçilərimizin aşkara çıxardığı faktlar sübut edir ki,
Azərbaycanda nəinki kollektivləşmə illərində, həmçinin ondan sonrakı dövrdə də
vəziyyət dözülməz olmuş, hətta ayrı-ayrı regionlarda kütləvi aclıq halları da
baş vermişdir. Azərbaycanda sovet haki­miyyəti illərində baş vermiş kütləvi
aclıq hallarının ayrıca tədqiqi hazırda böyük aktuallıq kəsb edir və
tarixçilərin bu mövzuya xüsusi fikir verməsinə ciddi ehtiyac vardır və inanırıq
ki, bu mövzuya müraciət ediləcəkdir.

Məqsədimiz, Qarabağın o
cümlədən Xocalının 1920-1930-cu illər tarixini əhatə edən kitablar,
dissertasiyalar, məqalələr, tarixi sənədlər, arxiv sənədləri və digər mən­bələrə
tənqidi yanaşmaqla bölgədə həyata keçirilən zorakı kollek­tivləşmə siyasəti,
onun törətdiyi ağır nəticələr, kənd­liyə qarşı çevrilmiş kobud tədbirlər,
kolxoz quruluşunda yol verilən əyintilər, kobud səhvlərin kəndli üsyanlarına
səbəb olmasını açmaqla yanaşı, bu üsyanlarda keçmiş bəylər, qolçomaqlar, din
xadimləri kəndlilər, şəhər əhalisi ilə yanaşı, partiya, komsomol fəallarının da
iştirak etdiyini göstərməklə yanaşı, 1920-1930-cu illər Azərbaycan xalqına
qarşı həyata keçirilmiş qanlı cinayətlərlə, 1918-ci il mart soyqırımı arasında
oxşarlıq, varislik olduğunu, onun davamı olduğunu tədqiq və təhlil etməkdən ibarətdir.
Təəssüflər olsun ki, sovetlər dönəmində Qarabağın 1920-1930-cu illər tarixi
erməni müəlliflərinə “qismət” olmuşdur. Q.B.Abram­yan, Q.A.İonasiyan, Q.C.Ko­çar­yan,
Ş.M.Mkırtıç­yan və digər­ləri tarixi­mizi tamamilə təhrif etmiş “Böyük Ermə­nistan”
xülyasını əsas­lan­dırmağa çalış­mışlar. Yuxarıda adı­gedən “əsərlər”də
kollektiv­ləş­mədən söz açılır, lakin xalq üsyanları kiçik bir dəstənin etirazı
kimi təqdim olunur. Təqdim olunan mövzu N.Məmmədovun “Azərbay­canın DQMV-nin
siyasi-iqtisadi və mədəni inkişafı (1920-1930)”. (Bakı, 2011), “Dağlıq
Qarabağda may çevrilişi və milli müqavimət hərəkatı (1920-1922)”. (Bakı, 2001),
“Dağlıq Qarabağın kənd təsər­rüfatı 1920-1940-cı illərdə”. (Bakı, 2003),
“Azərbaycan SSR-in DQMV-də ictimai siyasi vəziy­yət, iqtisadi və mədəni inkişaf
(1923-1991)”. (Bakı, 2008) və digər əsərlərində gerçəkliyi düzgün əks et­dirmiş,
faktiki materiallarla zəngindir. Müəllif, kollektivləşmənin mahiy­­yətini,
kəndlilərin kollektivləşməyə münasibətini, kol­lek­tiv­ləşdirmə həyata keçirilərkən
dinə, milli adət və ənənə­ləri­mizə qarşı mübarizə ilə müşayiət olunmasını,
yüzlərlə kənd­li­nin “qolçomaq və varlı kəndli” adı altında məhv edil­məsini,
bölgədə kəndli üsyan­larının baş verməsi səbəblərini, kollektiv təsərrüfatların
yaranması nəticələrini təhlil etmiş­dir. Müəllifin tədqiqat coğrafiyası yalnız
Qarabağın bir hissəsini əhatə edir və milli-müqavimət hərəkatı geniş şərh edil­məmişdir.
Ona görə də təqdim olunan mövzunun təhli­linə böyük ehtiyac var. Fəsil
yazılarkən çoxsaylı mənbə­lərdən, sənəd və materiallardan arxiv sənədlərindən,
mət­buat mate­riallarından istifadə edilmişdir.

Bütövlükdə Qarabağda, o
cümlədən Xocalıda 1920-ci il may çevrilişindən sonra sovet rejiminə qarşı
müqavimət hərəkatı yara­nırdı. Xalq yeni quruluşa qarşı müxtəlif forma və
vasitələrlə müqa­vimət göstərirdi. Müqavimət özünü müxtəlif formalarda –
vergiləri verməməkdə, XI Ordu hissələrini ərzaq və başqa məh­sullarla təchiz
etməməkdə, qaçaqçılıqda, sui-qəsd hadisələri törətməklə, itaətsiz­likdə,
laqeydlikdə, ən əsası isə açıq silahlı çıxışlarla göstərirdi.

Çox təəssüflər olsun ki,
haqsız bolşevik rejiminə, işğala, terrora, repres­siyalara qarşı çevrilmiş
Qarabağ üsyanı o cümlədən Xocalıda baş verən üsyan bəzi mənbələrində “qiyam”
kimi göstərilməklə üsyançılar “qarətçi”, “quldur”, “qan­içən” kimi təqdim
edilirdi. Gör­kəmli tarixçi Avqust Kariyer «Осудительная армянская история»
(Тифлис, 1895)» adlı əsərində göstərir ki, erməni alimlərinin məlu­matlarına
inanmaq avamlıqdır. Çünki bu məlumatların əksə­riyyəti uydurmadır [s.22].
Üsyanın əsl mahiyyətini açmaq: Qarabağda, o cümlədən onun tərkib hissəsi olan
Xocalıda Sovet hakimiyyətinin qurulmasının imperiyanın yenidən bərpa edilməsi
prosesinin tərkib hissəsi olduğunu sübut etmək, AXC dövlət xadimlərinə divan
tutul­ması, siyasi parti­yaların qadağan edilməsi, “şübhəli ünsür” adı altında
mü­tərəqqi fikirli adamların və müxalifət qüvvələrin məhv edil­məsi, Azərbaycan
burjuaziyasına və din xadimlərinə qarşı rep­ressiyaların başlanması, terrorun
güclənməsi və sair səbəblərdən Qarabağda o cümlədən Xocalıda Sovet rejiminə
qarşı üsyanın baş verdiyini, gedişi, məğlubiyyət səbəbləri və tarixi
əhəmiyyətini fakt­lara və materiallara əsaslanaraq təhlil etmək günümüzün vacib
məsə­lələ­rin­dəndir.

1920-ci ildə bolşeviklər
hakimiyyətə gəldikdən sonra köhnə nə varsa hamısını dağıtmağa, düşmən hesab
etdikləri ziyalıları, din xadimlərini qırmağa, siyasi opponentlərini məhv
etməyə, Azərbay­can Xalq Cümhuriy­­yətinin görkəmli nümayəndələrini, digər
partiya və “siyasi qrup”ların rəhbər­lərini, Azərbaycan ordusunun xadim­lərini
həbs etməyə başladılar. Onlara qarşı “qırmızı terror” tətbiq edilərək çoxu
Nargin adasında güllələndi və Rusiyanın həbs düşər­gələrinə göndərildi. Bütün
bunlar Azərbaycan İnqilab Komitəsindən xəbərsiz, əsas özəyi rus və ermənilərdən
ibarət olan Az K(b)P MK, BK və XI Qırmızı ordunun Xüsusi şöbəsi tərəfindən
edilirdi. ARPİİSS Arxivində saxlanılan sənədlərə istinadən deyə bilərik ki,
1920-ci il ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriy­yətinin Nazirlər Kabinetinin keçmiş
sədrləri F.X.Xoy­ski və N.Yusifbəyli, parlamentin sədr müa­vinləri H.Ağayev,
C.Behbudov hökumət üzvləri X.Rəfibəyov, İ.Ziyadxanov, məşhur pedaqoq, alim
F.Köçərli, professor Zimin və başqaları güllələndilər. Tədqiqatlardan məlum
olur ki, 1921-ci ilə qədər ancaq müsəlman hərbçilərindən 12 general, 27
polkovnik və polkovnik-leytenant, 46 kapitan, 266 nəfər hərbi işçilər o
cümlədən S.Sül­keviç, İ.Usubov, Haşımbəyov, Şahzadələr – İmanulla Mirzə Qacar
və Kazım Mirzə Qacar, Həmid bəy Qaytabaş, Həmid bəy Səlimov, Rüfət bəy
Şıxlınski, İsgəndər bəy Seyfulin, A.Ziyadxanov və digər hərbçilər
güllələndilər. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, 1920-ci ilin aprelin 28-dən –
1921-ci ilin avqustunadək Azərbaycanda 48 min adam “qırmızı ter­ror”­un qurbanı
olmuşdu [ARPİİSSA, f.1, s.74, i.120, v.108].

Qarabağ üsyanının o cümlədən
Xocalıda baş verən milli müqa­vimət hərə­katının başlanması səbəbləri – RDHA
ARDA, ARPİİSSA, RFDA, «Очерки истории Коммунис­тический партии Грузии».
(Tiflis, 1957); Rəsulzadə M.Ə. “Azərbaycan Cümhuriyyəti”. (Bakı, 1990); Veysəl
bəy N. “1920-1921-ci illərdə Azərbaycanda müstə­qil­lik uğrunda mübarizə”; Nəri­manov
N. «Избранные провидение, в трех томах. Том. II (1918-1921)». (Bakı, 1989);
Solovyev N.İ. “Çev­rilişdən son­rakı iki ayda (may-iyun) Azərbaycanda bizim
siyasətimiz”; Mahmudov Y., Şükürov K. “Qarabağ: real tarix, fakt­lar,
sənədlər”. (Bakı, 2005); Ünüvar V. “İstiqlal həbimizdə bolşe­viklərlə 8 ay.
1920-1921”.
(İstanbul, 1948); Ататюрк M.K. «Из­бран­ные речи и выступления». (Москва,
1996); «Великая Окт­ябрь­ская
социалистическая революция и победа советского власть в Армении». (Ереван,
1957); «Декреты Азревкома 1920-1921. сбр. док». (Bakı, 1989); «К истории
образования НКАО Азерб. ССР 1918-1925. Док и мат. (Bakı, 1989); Нагорный Кара­бах в 1918-1923 гг.
(Ереван, 1923) və digər
mənbələrdə geniş təhlil edilmişdir. Yuxarıdakı mənbələrə əsaslanaraq Qarabağ
üsya­nının o cümlədən Xocalıdakı milli müqavimət hərəkatının baş­lan­ması səbəb­lərini
aşağıdakı qaydada ümu­miləşdirmək olar: Üsyanın başlıca səbəbi yeni haki­miyyətin
siyasətindən ümumi narazılıq idi. Onun başlan­masına bilavasitə – təkanverən
bolşeviklərin Azərbay­can hərbi his­sələrinin “sinfi baxımdan yad ünsürlərdən
təmizlən­məsi” tədbiri oldu. Buna qarşı qəti narazılıq edən zabit və əsgərlər
silaha əl atdılar; Azərbaycan xalqını başsız qoymaq məq­sədilə Azərbay­candakı
müsəlman ziyalılar və burjuaziya həbs olunur və güllələnirdilər. Haki­miyyətin
qeyri-azər­baycan­lıların əlində cəmləşdiyi Xocalıda bu proses xüsusi
qəddarlıqla həyata keçirilir və əha­linin haqlı olaraq etirazına gətirib
çıxarırdı; Bölgədə haki­miyyəti ələ keçirən mənsəb sahibləri – bolşevik və
erməni emissarları azərbaycanlıları qarət və talan edir, onların var yoxlarını
əllərindən alırdılar ki, bu da əhalinin yeni hakimiy­yətə qarşı narazılığına
səbəb olurdu; Xocalının “Dövlət Məmurları” kəndlərdə qarətçi­liklə məşğul olur,
kəndlilərin məhsul­larını, mal-qarasını müsadirə adı ilə zorla əllərindən
alırdılar. Ərzaq sapalağı ilə kənd­lilərin vəziyyətini daha da ağırlaşdırmış və
bütün bunlar isə onların narazılığını güc­ləndirmişdi; Siyasi parti­yaların –
“əksinqilabçı, zəhmətkeş­lərin düşməni, istis­marçı” adı altında dam­ğalanması
və fəa­liyyətlərinə qadağa qoyul­ması da üsyanlara gətirib çıxardı; Bölgədə
terroru həyata keçirən Fövqəladə Komissiya “şübhəli ünsür” adı altında
azərbaycanlı sahibkarlar, bəylər, tacirlər, varlılar, ziyalıları istintaqa cəlb
edərək güllələyirdilər bu isə xalqın milli-müqavimətini yetişdirirdi; XI
Qırmızı Ordunun erməni­lərdən və ruslardan ibarət Xüsusi Şöbəsinin özbaşı­nalığı
xüsusilə dözülməz idi. Kimliyindən asılı olmayaraq bölgədə yaşayan
azərbaycanlıların evlərində axtarışlar apa­rılır, əmlakları müsadirə edilir,
ləyaqətləri tapdalanır, təhqir edilir bu isə münaqişələrə səbəb olurdu; Qırmızı
Ordunun tim­salında mənfur siyasətlərinin “böyük qüvvəsi”ni duyan ermənilər
bəhs edilən dövrdə Qarabağda o cümlədən onun bir hissəsi olan Xocalıda torpaq
iddiası daha da genişlənmiş bölgədəki bütün azərbaycanlı kəndlər yandırılmış
dinc əhali isə güllə-boran edil­mişdir. Qəzəb dalğası xalqın müqavimət
hərəkatını yetirmişdi. Belə­liklə, bolşeviklər tərəfindən Xocalının
“bolşevikləş­dirilməsi” siyasəti həm mahiyyət həm də üsul etibarilə
istər-istəməz kütləvi narazılıq yaradan siyasət idi. Bu zəmində də 1920-ci il
may çevrilişindən sonra bütöv­lükdə Qarabağda, o cümlədən Xocalıda sovet
rejiminə qarşı müqavimət hərəkatı başlandı.

Xocalı üsyanının gedişi,
məğlubiyyəti və nəticələri haqda ARPİİSSA f.1-də, f.276-da, f.256, f.85-də
Rusiya Dövlət Hərbi Arxivində fond 7940, s.2, i.80, v. 49-50-də saxlanılan sənədlərdə
“bakinskiy raboçiy”, “Kommunist” qəzetlərində, “Krasniy Arxiv” jur­nalının
səhifələrində geniş şərh edilmişdir.

Qarabağda və onun bir hissəsi
olan Xocalıda yeni yaradılmış erməni və ruslardan ibarət bolşevik hakimiy­yətinə,
həm də erməni özbaşınalıqlarına, təcavüz­kar­lıqlarına qarşı xalqın milli
azadlıq mü­ba­rizəsi başladı. 1920-ci ilin mayında Azərbaycan Milli Ordusunun
əsas hissələri Qarabağ böl­gəsində yerləşdirildi. Əvvəlcə ərazi bü­tövlü­yümüzün
qorun­ması uğrunda mübarizə məqsədilə, Dro, Nijde və Andranikin çirkin
əməllərinin qarşısını almaq üçün bölgəyə daxil olan Milli Ordu hissələri,
Qırmızı Ordu hissələrinin və yeni haki­miyyətin özbaşınalığına qarşı da biganə
qalmadı. Azər­baycanın Milli Ordu hissələrinə polkov­nik Zeynalov başçılıq edirdi.
Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, “Kommunist” qəzeti 22 may 1920-ci il 17-ci
№-də yazırdı ki, Qarabağ üsyanına Zeynalov komandirlik etməsinə baxmayaraq
orduda polkovnik Sofiyev, Pristav Kərimbəy Qalabə­yov, Yadigarov, həmidbəy və başqaları da rəhbər
vəzifələr tutur­dular. Qara­bağ üsyanının hazır­lanması və müvəffəqiyyətlərində
on­ların da xidmətləri olmuşdur. Azərbaycan xalqının çətin günündə onun dadına
çatan Türk generalı nuru Paşa da
öz dəstəsi ilə Qarabağ istiqamətində hərəkət etdi. 1920-ci il mayın axır­larında
Qarabağın müx­təlif yerlərində Şəki, Tatar, Cavanşir, Ağdam süvari alayları,
Bakı piyada alayı və Bakının 2 topçu diviziyası yerləşdirilmişdi [62]. Xalq,
Milli Ordu hissələrini çox böyük sevinclə qarşıladı. Xocalıda nəzarət Milli
Ordu hissələri və onun tərkibində vuruşan xalqın əlinə keçmişdi. Milli Ordu
hissələrinin tərkibində 6 min döyüşçü var idi. 1920-ci il mayın 25-də nuru Paşanın dəstəsi Yevlaxdan
Əsgərana, oradan da Şuşaya daxil oldu. Qeyd edək ki, Qarabağda üsyançılara
polkovnik Həmid bəy başçılıq edirdi. ARPİİSSA-da saxlanılan sənədlərdən birində
göstərilir ki, 1920-ci il mayın 29-da Qarabağda hakimiyyət üsyançıların əlinə
keçdi. Qaryaginin Qocaəhmədli, Arış və Xatınbəyli kəndləri istisna olmaqla
bütün qalan kəndlər üsyan­çıların əlinə keçmişdi... Belə bir şəraitdə Qaryagin
İnqilab Komitə­sinin üzvləri 75 nəfərlik dəstələri ilə Qoc­əhmədlidə
məskunlaşdılar. Onlar hadrut
bolşevikləri ilə birləşdilər... lakin güclü xalq ordusu Qar­yagində
inqilabçıların üzərində qələbə ilə nəticələndi [ARPİİSSA, f.276, s.2, i.84,
v.57]. Arxiv sənədlərində daha sonra qeyd edilir ki, 20 nəfər fəal bolşevik
həbs olunmalarına baxmayaraq, onlar həbsdən azad edildilər... Bu zaman, Njdenin
quldur dəstəsi Edilli, Xır­man­cıq, Xankəndi, Quşçular, malıbəyli, Ağakənd və digər kəndlərə basqın edərək kəndləri
çapıb taladılar... Üsyançılar həm də həmin erməni daşnak quldur dəstələrinə
qarşı vuru­şurdular [ARPİİSSA, f. 256, s.16, i.129, v.57].

Zeynalovun Milli Ordu
hissələri ilə birləşən hər iki ordu his­sələri Qarabağı o cümlədən Xocalını XI
Ordu hissələrindən və daş­nak ermənilərindən təmizlədilər [62, s.18]. Ərazinin
daşnaklardan təmizlən­məsində yerli bəy­lər ­də fəal iştirak etdilər. Bəhs
etdiyimiz dövrdə Cavanşir qəzasında İnqilab komitəsinin sədri Adil Sulta­novda
azər­baycanlılardan ibarət hərbi hissələri ilə üsyançıların tərə­finə keçmişdi.
XI Ordunun 2-ci süvari korpusunun 32-ci atıcı divi­ziyası güclü bom­bardmançı
təyyarələrdən istifadə edərək iyunun 15-də Qara­bağda baş vermiş üsyanı
yatırdı. ARPİİSSA – 276 fondunda saxlanılan materiallara əsasən deyə bilərik
ki, Qırmızı Ordu tərə­findən Qarabağda o cümlədən Xocalıda bom­bardman zamanı
yüz­lərlə ev dağıl­dı və dinc əhali qırıldı. Bu vaxt Nuru Paşa mü­qavimət
göstərməyin mənasız olduğunu görüb Şuşanı tərk etdi. Lakin Qarabağda Sultanbəy
Sultanov hələ də müqavimət göstərirdi. General Cavad bəy Şıxlinski, Sultan­bəy
Sultano­va kömək üçün 8 min adam, 24 ədəd pulemyot, 10 ədəd top və külli
miqdarda ləva­zimat göndərdi. ARPİİSSA – fond 1-də S.Sultanovun fəaliyyəti geniş
şərh edilmişdir. Mənbədə göstərilir ki, [f. 276, s.2, i.129, v.57] S.Sultanovun
dəstəsi Andranikin, Dronun ən güclü qoşun hissələrinə böyük itkilər vermiş və
ermənilərin “Böyük Ermənistan” yaratmaq planlarını yarımçıq qoymuşdur. Yeri
gəlmişkən onu da qeyd edək ki, S.Sultanovun qardaşı X.Sultanov 22 may 1920-ci
ildə həbs edil­mişdi. Güclü müqavimətə baxmaya­raq, S.Sultanov da güclü, nizami
XI Ordunun hücumu qarşısında aciz qaldı. Çünki, xalqının qədir­bilən, qeyrətli
oğlu başa düşürdü ki, bombardmançı təyyarələrə mü­qa­vimət göstər­mək ağılsız­lıqdır.
Bu döyüş minlərlə evin dağıl­masına, günahsız insan­ların məhvinə səbəb ola
bilər. Odur ki, S.Sultanov 1920-ci il iyunun 14-də müqaviməti dayandırdı [f.1,
s.85, i.89, v. 43]. Lakin Mikoyanın məxfi tapşırığı ilə S.Sultanova qəsd təşkil
edildi. Xoş­bəxtlikdən atılan güllə onun başına yox, çənəsinə dəydi. S.Sultanov
onu salamat buraxma­yacaqlarını başa düşüb Türkiyə­yə mühacirət etməli oldu.

“Kommunist” qəzeti (rus
dilində), 24 iyul 1920-ci il, 44-cü nömrəsində Qarabağ üsyanının o cümlədən
Xocalıda baş verən üsyanın yatırılması ilə bağlı geniş məlumatlar dərc
etdirmişdir. Həmin sənədə əsasən deyə bilərik ki, xalqımızın erməni
daşnaklarına və yeni yaradılmış quruluşa qarşı mübarizə tarixində Qarabağ
Fədailəri xüsusi yer tutmuşlar. Güclü, hərbi təlim görmüş, təpədən-dırnağadək
silahlanmış erməni-rus birləşmiş nizami ordusu 1920-ci il iyunun 15-də hücum
edib Qarabağdakı xalq üsyanlarını yatırdı. Həmin vaxt Q.G.Orconikidze V.İ.Le­ninə
teleqram vurdu ki, “Qara­bağda qiyam ləğv edilib. Nuru Paşa başda olmaqla qiyam
rəhbərləri qaçıblar” [ARPİİSSA, f.1, s.85, i.89, v.43].

“Krasnıy Arxiv” jurnalı №5-də
1936-cı il sayında yazırdı ki, “Qarabağ üsyanı yatırılan vaxt qoşqu
ləvazimatları və atlarla birlikdə 8 top, 46 plamyot, döyüş materialları, tüfəng
və plamyot olan çoxlu anbar Qırmızı Ordu tərəfindən ələ keçirilmişdir” [s.14].
“Bakinskiy raboçiy” qəzeti isə 12 fevral 1923-cü il 42-ci nömrəsində Qarabağ
üsyanının yatırılmasından, Qırmızı Ordunun əlinə 300-dən artıq at, 400 dağ
batareyası və 2 min əsir keçməsindən bəhs edir. Rusiya Dövlət Hərbi Arxivində
[f. 7940, s.2, i.80, v.49-50] saxlanılan ma­terial­larda da Qarabağ üsyanı o
cümlədən Xocalıda baş verən 1920-ci il milli-müqavimət hərəkatı haqda kifayət
qədər məlumatlar vardır. Doğrudur həmin mənbələrdə Qarabağ üsyanı o cümlədən
Xocalıda milli müqavimət hərəkatı “qi­yam” adlandırılmış, üsyan rəhbərləri
“Fitnəkar” kimi qiymət­ləndirsə də, buradakı mənbələr tariximizin şanlı
səhifələrinin tədqiqi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir və edir.

Beləliklə, Qarabağda və
həmçinin Xocalıda xalqımızın ərazi bütövlüyü, azadlıq uğrunda apardığı
milli-azadlıq mübarizəsi qan içində boğuldu. Azərbay­canlılar yaşayan kəndlər
cəhənnəmi xatır­ladırdı. Bütün evlər yandırılmış və dağıdılmışdır. Xalq
üsyanlarının məğlub olması səbəblərini araş­dırarkən Azərbay­canın başqa böl­gələrindən
fərqli olaraq bölgədə özünəməxsus xüsusiyyətlərinin ol­masını aşkar edirik.
Başqa ərazilərdən fərqli olaraq Qarabağ üs­yançıları həm ermənilərə qarşı ərazi
bütövlüyü uğrunda, həm də qırmızı Ordu hissələrinə qarşı azadlıq uğrunda
döyüşməli idilər. Bu isə qüvvələr nisbətini zəiflədirdi.

“Kommunist” qəzeti 22 may
1920-ci il 18-ci nömrəsində böl­gədəki üsyanın məğlubiyyət səbəblərindən birinə
aydınlıq gətir­mişdir: Üsyanın gedişində milliy­yətcə erməni olan
kommunistlərin öz silahları ilə birlikdə daş­nakların tərəfinə keçməsi faktları
aşkar edilmişdir. Məsələn, 1920-ci ilin mayında 1200 erməni kommunisti onlara
veril­miş tüfəng və patronları ilə birlikdə Nijdenin dəstəsinə qoşulmuşlar
[283]. Bu da qüvvələr nisbətinin erməni və ruslar tərəfdə olmasına şərait
yaratmışdır.

Həm XI Qırmızı Ordu hissələri,
həm də Dro, Nijde və Andrani­kin dəstələri uzun müddətli müharibələr
apardıqları üçün böyük döyüş təcrübəsinə malik idilər. Bu isə müha­ribənin
gedişində özünü büruzə verirdi.

Üsyanın məğlub olması
səbəbləri rusiya Dövlət hərbi
Arxi­vində saxlanılan sənədlərdə öz əksini tapmışdır. Bun­lardan biri, bu
günədək mətbuatda səslən­mə­yən, lakin böyük maraq kəsb edən səbəbdir. Sənəddə
göstərilir ki, İrandan sərhədi keçərək qarətçiliklə məşğul olan quldur
dəstələri də, bu dövrdə fəaliyyət göstərirdi ki, həmin dəstələr özlərini
üsyançı kimi göstərirdilər. Üsyançı adı altında fəaliyyət göstərən quldur,
qarətçi dəstələr əhalidə əsl üsyan­çılara inamı azaldırdı. Bu isə qüvvələr
nisbətini azaldırdı… Eyni zamanda, Xocalı ərazisində bir-birilə düşmən­çilik
edən qruplar fəaliyyət göstərirdi ki, bu da qüv­vələr nisbətini zəiflədir və
üsyanın məğlub olmasına şərait yaradırdı [Rusiya Dövlət hərbi Arxivi, f.195,
s.1, i.8. v.3-4].

Ordunun texniki cəhətdən
təchiz edilməsində də fərqlər müşa­hidə edilirdi. Adicə Qırmızı Ordu
hissələrinin bom­bardmançı təyya­rələrdən istifadə etməsi, döyüşən Milli Ordunu
psixoloji cəhətdən ruhdan saldı və məğlub olmasına şərait yaratdı.

Bəhs edilən dövrdə erməni
daşnakları Qarabağ bölgə­sinə xüsu­silə Xocalıya özlərinin xüsusi
hazırladıqları “təb­li­ğatçı dəstələr” göndərdilər. Onlar ərazidə yaşayan ermə­niləri
öz tərəflərinə çəkə bildilər ki, bu da daşnakların qüv­vələrini artırırdı. Eyni
zamanda, 1828-ci ildən Qarabağa köçürülərək burada yaşayan ermənilər yerli
şəraiti yaxşı bilir və daşnaklara bələdçilik edirdilər.

Özlərinin gizli məqsədləri
olan Qərb dövlətləri erməni daş­naklarından bir alət kimi istifadə etməyə başladılar
və onları ərzaq, döyüş sursatı və silahla təmin etdilər. Həm də erməni
daşnakları həmin dövlətlər tərəfindən beynəlxalq aləmdə dəstəklənirdilər.

Azərbaycanlılar içərisində də,
“yeni quruluşun ədalətli gələ­cə­yi”nə inanan qüvvələr var idi ki, onların
üsyançıların tərəfində olmaması qüvvələr nisbətini azaldırdı.

Tarixçi A.Steklov
“Azərbaycanda Müsavat ordusu” (Bakı, 1920) adlı əsərində Qarabağ üsyanının
məğlub olması səbəblərindən biri kimi onu göstərir ki, Müsavat ordusu
(üsyançılar nəzərdə tutulur – N.M.) içərisində hərc-mərclik hökm sürürdü.
Müəllifin qeyd etdiyinə görə 1920-ci ildə 5-ci Bakı Piyada Polkunda 1700 nəfər
əsgərin adı olmasına baxmayaraq, Qarabağa gedəndə onlardan yalnız 700 nə­fəri
qaldığı, 4-cü polkda isə 1500 qarşı 375 nəfər qaldığı qeydə alınmışdır. Bu isə
qüvvələr nisbətinin Qırmızı Ordunun xey­rinə dəyişməsinə səbəb olurdu [s.
67-69].

1920-ci ildə Qarabağda o
cümlədən Xocalıda baş vermiş üsyanın Gəncə, Zaqatala, Lənkəran, Naxçıvan üs­yan­ları
ilə əlaqənin olmaması bu üsyanların müxtəlif vaxtlarda baş verməsinə,
ayrı-ayrılıqda onların hər birisinin qırmızı Ordu hissələri tərə­findən
asanlıqla məğlub edil­məsinə səbəb oldu.

Üsyanı idarə etmək üçün vahid
mərkəz yaradıl­mamışdı. Bu isə öz növbə­sində üsyanın müxtəlif vaxtlarda,
plansız keçirilməsinə və kortəbiiliyin baş vermə­sinə, son nəticədə isə
ümumxalq üsyanına çevrilməməsinə və məğlub olmasına gətirib çıxarmışdır.

Bütövlükdə Qarabağda, o
cümlədən Xocalıda baş ver­miş olan 1920-ci il xalq üsyanının qan içində
boğulmasına baxmayaraq, çox böyük əhəmiyyəti ol­muşdur. Belə ki, bu üsyan yeni
hakimiyyətə qarşı milli-azadlıq hərəkatının başlanğıcını qoyaraq onun ilk
parlaq səhifəsini təşkil etdi. Eyni zamanda bölgəni işğal edən qüvvələr –
erməni daşnaklarına və XI Ordu hissələrinə əyani sübut olundu ki, xalqımız öz
azadlıq və ləyaqəti uğrunda mübarizə iqtidarına malik­dir. Üsyan yeni yaranmış
hakimiyyəti sarsıdaraq, xalq hərəkatının gələcəkdə inkişafına təkan verdi.
Üsyan nəti­cəsində bolşevik haki­miyyətinin siyasi böhranı daha da dərinləşdi.
Xalqın qəzəbi aşıb daşırdı. Ermənilərin bolşevik hakimiyyəti ciddi təhlükə
altında olduğundan, onlar ardıcıl olaraq azərbaycanlılara qarşı rep­res­siyalara
əl atdılar. Min­lərlə dövlət məmurlarımız, ictimai-siyasi xadim­ləri­miz, nü­fuzlu
elm adamlarımız, ümumiyyətlə, bütün namuslu və qey­rətli görkəmli şəx­siyyət­lərimizin
bir hissəsi həbs edildi, sürgün edildi, istintaqsız və məhkəməsiz güllələndi,
digər qismi isə vətənini tərk edib mühacir həyatı keçirməyə məc­bur edildilər.

ARPİİSSA-nın 410-cu fondunda
saxlanılan sənədlərdə 1920-ci il üsyanı, onun məğlub olma səbəbləri və
nəticələri haqda müfəssəl məlumatlar vardır. Həmin sənədlərə istina­dən deyə
bilərik ki, Azərbaycanı bütövlükdə öz müstəm­ləkə­sinə çevirən Rusiya, artıq
daşnakların bölgədəki qarət­ləri, dağıntıları ilə barış­maq istəmirdi. Odur ki,
Qızıl Or­dunun 1-ci, 2-ci, 3-cü, 4-cü, 177-ci, 178-ci polkları və 1-ci Qafqaz
korpusu 1921-ci il iyulun 3-də general Nijdenin qoşunlarını məğlub etdilər.
Nijde Qafan dağlarına çəkilib Miqridən İrana qaçdı [s.1, i.293, v.36]. Daşnak
qoşunları məğlub olsa da, ermənilərin məkirli ərazi iddiaları hələ də davam
edirdi. Bütövlükdə Qarabağda, o cümlədən Xocalıda vəziyyət əvvəlki kimi böh­ranlı
olaraq qalırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, üsyanların və onun rəhbərlərinin
Azərbaycan xalqının istiqlal və azadlıq mübarizəsi tarixində çox mühüm yeri
vardır. Onlar Azərbaycan xalında istiqlal ideyalarının hələ sönmədiyini, onun
azadlıq uğrunda ölümə getmək əzmində olduğunu nümayiş etdirən hadisələr kimi
tarixi­mizə daxil olmuşdur. Bu üsyanlar və müqavimət hərəkatı xalqımızın
istiqlal arzusu ilə yaşayan sonrakı nəsillər üçün örnək rolunu oynadı.

Azərbaycanda kənd
təsərrüfatının sosialistcəsinə yeni­dən qurul­ması – kollektiv­ləşmə
Respublikamızın 1920-1930-cu illər tarixinin ən dəhşətli səhifələ­rindən biri
hesab edilir. Bu illər Qarabağın kən­dinin o cümlədən Xocalının tarixinə ən
ağır, əzablı və dəhşətli dövr kimi daxil olmuşdur. 1920-ci illərdə sənayeləş­dirmədə
baş verən yeniliklər kəndin ictimai-iqtisadi həyatında köklü dəyişik­liklər
keçirilməsini də şərtləndirdi. Qarabağda, o cümlədən Xocalıda kənd təsərrüfatı
pərakəndə vəziyyətdə idi və xırda fərdi təsərrüfatlar üs­tünlük təşkil edirdi.
Bu sahədə yaranmış böhrandan çıxış yolunu Stalin kənd təsərrüfatını hər vasitə
ilə kollektivləşdirməkdə görürdü. XV partiya qurultayı (dekabr 1927-ci il)
xırda fərdi kəndli təsər­rüfatlarını birləş­dirməyi və onları iri kollektivlərə
çevirməyi kənddə əsas vəzifə kimi qoymuşdu [1]. Qurultayda kooperasiyanın bütün
forma­larının inkişaf etdirilməsi, yeni texnika əsasında təd­ricən tor­pağın
elliklə becəril­məsinə keçilməsi nəzərdə tutulurdu. Kənd təsər­rüfatının
kooperativ­ləşməsi haq­qında qərarda müddət, xüsusilə for­ma və üsulları barədə
konkret vəzifələr müəy­yənləşdirilməmişdi. Qurultayın qolçomaqlar haqqında
qərarında iqtisadi metodlarla on­ların istismar imkanlarını azaldan tədbirləri
nəzərdə tutulurdu, hətta qeyd olunurdu ki kollektiv­ləşmə “ancaq zəhmətkeş
kəndlilər tərə­findən razılıq olması şərti ilə” həyata keçirilə bilər.

XX yüzilliyin 20-ci illərinin
ikinci yarısından bu siyasət Qarabağda, o cümlədən Xocalıda həyata keçirilməyə
başlandı. Kol­lektivləşmənin məna və mahiyyətini hələ tamamilə dərk etmə­miş,
ona hazır olmayan Xocalı ərazisi üçün bu proses çox dəhşətli keçmişdi.

Rusiyada başlamış bu proses
Qarabağda, o cümlədən Xocalıda daha çətin həyata keçirilmişdi. Azərbaycan rəh­bərliyi
o cümlədən Qarabağ və Qaryagin ali hakimiyyət orqanları “yarışmaq” prin­sipin­dən
istifadə etmişdi. Mərkəz­dən müəyyən olunmuş müddətə görə hələ dörd il vaxtın
qalmasına baxma­yaraq, Azərbaycan rəhbərliyi tələsərək qısa bir vaxtda elliklə
kollektivləşməni başa çatdırmaq qərarına gəlmişdi. Həmin məqsədinə çatmaq üçün
Xocalının yerli sovet, partiya orqanları zorakılıq yolu ilə kəndliləri kolxoz­lara
toplamağa başlamışdılar. Bu məqsədlə iyirminci illərin ikinci yarı­sından
kollektivləşmə həftəlikləri təşkil edilmişdi. Kolxoza könüllü gəlməyənləri
məcbur edir, həbs edir, “kulu­ka” salır, hədələyir və digər inzibati tədbirlər
həyata keçi­rirdilər [2]. Hətta Xocalının yerli hakimiyyət orqanları öz
bölgələrini elliklə kollektivləşmə rayonları elan etmiş, geniş miqyasda kağız
üzərində kolxozlar yaratmağa baş­lamışdılar.

Xocalıda kollektivləşmə həyata
keçirilərkən ən dəhşətli faciə­lərindən biri qolçomaqlara və onların
tərəfdarlarına divan tutulması ilə müşayiət olunurdu. Sovet rejimi yaran­dığı
gündən qolçomaqlara düşmən münasibət bəsləyirdi [3]. 1928-ci ildən sonra onları
məh­dudlaşdırmaq və sıxışdırmaq siyasəti yürüdülürdü: onlara yüksək vergilər
qoyulur, artıq taxılları zorla müsadirə edilir, muzdur sax­lamaq, torpağını və
texnikasını icarəyə vermək məhdudlaşdırılırdı. Lakin kütləvi kolxoz hərəkatı
başlandıqdan sonra elliklə kollek­tivləşmə əsasında qolçomaqları bir sinfi kimi
ləğv etmək siyasətinə keçildi. Xocalıda yüzlərlə qolçomaq və varlı kəndli
ailəsi məhv edildi və ya sürgün olundu. Bütün bunlarla yanaşı Xocalıda kollek­tivləşmə
dinə, milli ənənə­lərə qarşı mübarizə ilə müşayiət olundu. Bu prosesdə çox
yerlərdə məscidlər ya dağıdılır, ya da anbara, kluba, kitabxa­naya
çevrilirdilər. Qadınların çadraları əlindən alınırdı.

Xocalıda ehtiyatla həyata
keçirilməsi nəzərdə tutulan siyasətin pozulması kəndlərdəki ciddi təsərrüfat
çətinlik­lərini aradan qaldır­mağa mane olurdu. Kəndlilərin yoxsul, qismən də
ortabab təbəqəsi iflas səviyyəsində idi. Bütün bunlar Xocalı ərazisinin
əhval-ruhiy­yəsinə təsir edir, on­ların narazılığına, hətta kənd­lərdə sinfi
mübari­zənin kəs­kinləşməsinə səbəb olurdu.

Varlılar, mülkündən məhrum
olmuş təbəqələr, sovet hakimiy­yətinə qarşı olan qüvvələr hələ də sovet
üsul-idarəsini devirmək ümidində idilər. Onlar ağır təsərrüfat pozuntusu,
əhalinin maddi vəziyyətinin ağırlaşması və keçən əsrin 20 illərinin ortalarında
inzi­bati-amirlik orqan­larının fəaliyyəti ilə bağlı ölkənin daxili vəziy­yətində
yaranmış siyasi böhrandan istifadə edərək, öz arzu və məq­sədlərini həyata
keçirməyə cəhd göstərirdilər [5].

Bu vaxt Xocalıda kəndli
həyəcanları baş verirdi. Bu çıxış­lar rəsmi hakimiyyət orqanları tərəfindən
“əksinqilab” kimi qiymət­ləndirilir və ya “siyasi quldurluq” hesab olunur­du.

1927-1929-cu illər
kollektivləşmə ərəfəsində Qaraba­ğın hər yerində o cümlədən Xocalıda varlı
kəndlilərin, din xadimlərinin, AXC dövlət xadimlərinin kolxoz quruluşuna,
hüquqlarının tapdalan­masına, əmlaklarının müsadirəsinə zo­ra­kı­­lıqlara,
inzibatçılığa qarşı müqaviməti genişləndi. Bəhs olunan dövrdə Xocalıda milli
müqa­vimət hərəkatı müxtəlif formalarda təzahür edirdi. Varlı kəndlilər ilk
növbədə kolxoz quruluşu əleyhinə təbliğat-təşviqat aparır, narazı kəndliləri öz
tərəflərinə çəkirdilər. ARPİİSSA-də saxlanılan sənəd­lərdən birində göstərilir
ki, Qarabağın kəndlərində qolçomaqlar və din xadimləri kəndliləri öz ətrafında
toplayaraq həmin kənddəki kolxozu dağıtmağa çalışmışdılar [10].

Həmin Arxivin başqa bir
vərəqində göstərilir ki, 1928-ci ilin sonlarında Xocalının kəndlərindən birində
yeni yaranmış kolxozu dağıtmaq üçün qolçomaqlar kəndlilər və kolxozçular
arasında belə bir fikir formalaşdırırdılar ki, dövlət kolxoz tarlalarından
becərilən və yığılan bütün məhsulu alacaq, hər adama yalnız iki girvənkə məhsul
saxlayacaqdır…[18]. Aclıq, yoxsulluq və qıtlıq
1928-ci ildə son həddə çatmışdı... Xocalıda həmin ilədək süni surətdə yaranmış
bütün kollektiv tə­sər­rüfatların dağılması ilə nəticələnmişdir. Lakin bölgəyə
əlavə-yeni sovet işçi he­yə­tinin daxil olması ilə Xocalıdakı dağılan kolxozlar
yenidən bərpa edilmişdir [6].

1928-1929-cu illərdə
mülkiyyətdən məhrum edilən­lə­rin müqa­vi­mət formala­rından biri də kənd
təsərrüfatı alət­lərinin, xüsusən trak­torların sıradan çıxarılması, kolxoz ti­kililərinin
yandırılması ilə mü­şayiət edilmişdir. Mənbə­lər­dən birində göstərilir ki,
1929-cu il yaz əkini kampaniyası zamanı Xocalı ərazisində qolço­maqlar
tərəfindən kənd təsərrüfatı maşın­la­rının, o cümlədən traktorların xarab edilərək
sıradan çıxarıl­ması halları qeydə alınmışdır [20].

Xocalıda qolçomaqların
müqavimətinin güclənməsi Sovet haki­miyyətinin kənddə həyata keçirdiyi torpaq
quruluşu tədbirlərinə maneə olmaqda da özünü göstərirdi. Çünki torpaq quruluşu
siyasəti ilə yaxşı və məhsuldar torpaqlar varlı kəndlilərin əllərindən alınaraq
kolxozların ixtiyarına verilirdi. Bu siyasət varlı kəndlinin iqtisadi mövqeyini
kökündən sar­sıdır və onu sıxışdırırdı. Ona görə də torpağı əlindən alınan
sahibkar, torpaq quruluşunun keçirilməsinə var gücü ilə mane olurdu. 1928-ci
ilin yayında Xocalı ərazisində kollektiv təsərrüfatlarda yer quruluşu
aparılarkən torpaq sahib­ləri bu işə mane olmuş və müqavimət göstər­mişlər
[21].

Qarabağın təbii şəraiti burada
silahlı yolla müqavimət göstər­məyi şərtlən­dirirdi. Ərazinin əlçatmaz dağları,
çətin keçilən yolları, çıxılmaz meşələri və sair silahlı dəstələrin
fəaliyyətini şərtləndirirdi. “İttihad” və “Müsavat” partiya­ları xal­qın
düşdüyü ağır vəziyyəti görür və 1927-1929-cu illər Qarabağ müqavimət hərəkatını
dəs­təkləyir, onlara düz­gün məsləhətlər verirdilər. “Müsavat” Partiyasına
Məmməd Əmin Rəsulzadə, “İttihad” Partiyasına isə Xosrov bəy Sul­tanov başçılıq
edirdi [23]. Çox təəssüflər olsun ki,
sovet tarix­şünas­lığında hər iki tarixi şəxsiyyət “müti qul”, “qanlı
cinayətkar”, “vəhşi cəllad” kimi təqdim edilirdi. Çünki hər iki şəxsiyyət
Azərbaycanın müstəmləkə əsarətini istəmir, döv­lətimizin müstəqilliyi, ərazi bü­tövlüyünü
təqdim edir və buna çalışırdılar. Bütün bunlar isə rəsmi Moskvanı və onun müstəmləkələrə
təyin etdiyi rəhbərləri qane etmirdi. Ona görə də hər iki qeyrətli Azəri-türk
oğlunu xalqın gözündən salmaq üçün min-bir cəfəng qarayaxmalara məruz qoyur­dular.

Sovet dönəmində Azərbaycan
xalqına düşmən kimi təqdim edilən hər iki partiya İstanbulda bir araya gələrək
“Azərbaycan Milli Komitəsi”ni təşkil etmiş­dilər [24]. Bununla yanaşı, Qafqaz
regio­nunu əhatə edən, onların vətən­pərvər qüvvələrinin iştirakı ilə “Qaf­qaz
Konfenderasi­yasının İstiqlaliyyət Komitəsi” adlı təşkilat yara­dılmışdır. Onu
da qeyd edək ki, “Komitə”nin tərkibinə mülkədarlar, knyazlar, bəylər, xanlar,
neft sənayeçiləri, din xadimləri, qolço­maq­lar, tacirlər daxil idilər [25]. Hər iki “Komitə” xalqları
ümumi düş­mənə qarşı vahid cəbhədə birliyə çağırırdı. M.Ə.Rəsulzadə çıxış­larından
birində göstərirdi ki, “İnsanpərvərlik və mədəniyyət naminə Avropa, Asiya və
Amerika ictimaiyyəti və hökumətləri qüdrətli Zaqaf­qaziya Konfederasiyasının
yara­dılması işinə kömək etmə­li­dirlər” ... [26]. Onların vahid bir məqsədi
var idi: “Zaqafqaziyadan qırmızı inqilabı qovmaq, bölgəni dünya ilə ticarət
apara biləcək əsas məntəqəyə çevirmək və bolşevizmin Şərqə yayılmasının
qarşısını almaq” [27].

Çox keçmədi ki, “Qafqaz
Konfederasiyasının İstiqla­liy­yət Ko­mi­təsi” “Ukray­na xalqlarının Müdafiə
Komitəsi” ilə birləşib “Qafqaz və Ukrayna xalq­larının Milli Müda­fiəsi” adlı
təşkilat yaratdılar. Bütün yuxarıda adıgedən Komitə və Təşkilatların Parisdə
nəşr edilən “Prometey” adlı aylıq jurnalları da var idi. Jurnalın səhifələrində
“Qırmızı terrorun” mahiyyəti, SSRİ hökumətinin gizli məqsəd və məramı açıqlanır
və bu bəladan xilas olmaq üçün xalqları birgə mübarizəyə səsləyirdi [28].

“Müsavatçılar və İttihadçılar”
Qafqaz və Ukrayna mühacirləri ilə birlikdə “Prometey” jurnalının nəşrində fəal
iştirak etməklə bərabər, xüsusi orqana da malik idilər. Belə ki, onlar Parisdə
“Yeni Qafqaziya” adlı qəzeti və “Azər­baycan” adlı jurnalı nəşr etdirib xalqın
içərisində yayır­dılar. Onu da qeyd edək ki, İran və Türkiyə dövlətləri də
sosializm bəlasının onların ölkələrinə yayılmaması üçün Azərbaycan mühacirləri
ilə eyni cəbhədən Sovet rejiminə qarşı çıxırdılar [29]. Hətta, Təbrizdə
“Müsavat Azərbay­canın bərpa edil­məsi” adlı komitə də yaradıl­mışdı ki, onun
fəaliyyət proqramında islamın müqəddəsliyinin müdafiəsi, kəndliyə qarşı tətbiq
edilən qeyri insani tədbirlərin dayan­dırılması xüsusi mülkiy­yətin
toxunulmazlığı, yeni rejimin məhvi və onun yayıl­masının qarşısının alınması
var idi [32].

1927-ci ildən Qarabağda
kollektivləşmənin ilk illərin­dən məs­cidlər dağı­dıldı, din xadimləri
sıxışdırıldı, milli-adət-ənənələrimiz qadağan edildi, kolxoz quru­culuğunda
əyintilər, səhvlər, zorakılıq, inzibatçılıq, qolçomaqlara, varlı və ortabab
kəndlilərə qarşı çevrilmiş kobud, qeyri insani tədbirlər kənd­lilərin kütləvi
narazılıqlarına səbəb oldu [30]. Belə bir şəraitdə Azərbaycan mühacirləri öz
nümayən­dələrini Azərbaycana göndərir, qolçomaqlar, burjua ziyalı­ları, din
xadimləri, bəylər, tacirlər, səlimçilərlə əlaqə yaradır və xalqı birgə mü­barizəyə
istiqamətləndirirdilər. 1927-ci ilin aprelindən, Türkiyə və İran­dakı
Azərbaycan mühacirləri sərhədləri keçib öz vətən­lərinə gəldilər. Onlar
“Azərbaycan xalqına” müraciət edərək Sovet rejiminə qarşı silahlı çıxış etməyə
çağırdılar. Müha­cirlər sərhədi keçdikdən sonra Qarabağın müxtəlif yerlərində
gizli təşkilatlar yaratmağa başladılar [31]. Qarabağda ilk belə təşkilat
Xocalıda da yaradılmışdı. İttihad­çılardan ibarət olan həmin təşkilat yerli
qolçomaqlar, varlı və ortabab kəndlilər din xadimləri, keçmiş ziyalılarla əlaqə
yaradaraq, onların öz xahişləri əsasında təşkilata daxil etdilər. Onların birgə
qəbul etdiyi qərara əsasən 1927-ci il mayın 1-də Qarabağın qəza­larında üsyan
qaldır­malı, Yevlax stansiyasını tutmalı və Bakı ilə əlaqəni kəsməli idilər
[27]. Təşkilatın yerlərdəki dayaqlarının zəif­liyi, əhalinin bütöv­lükdə
hamısının bu işə cəlb edilə bilməməsi, qüvvələr nisbətindəki uyğun­suzluq həmin
üsyanın məğlub olması ilə nəticələndi. 1927-ci il aprelin 28-də Qarabağda
fəaliyyət gös­tərən “İttihad” təşkilatının başçıları və üsyançıların ək­səriy­­yəti
həbs edil­dilər. Lakin bütün bunlar üsyançıları sarsıtmadı. Onlar 1927-ci il
mayın 15-də yenidən üsyan etsələr də məğlubiyyətə uğuradırlar [28].

Bəhs etdiyimiz dövrdə Xocalıda
Sovet rejiminə qarşı müqa­vimət göstər­məyin ən kəskin forması kiçik süvari
qaçaq dəstələri ilə mübarizə aparmaq olmuşdur. Həmin dəstələrin tərkibi keçmiş
bəylər, mülkədarlar, qolçomaqlar, varlı və ortabab kəndlilər tacirlər, yüz­başılar,
din xadim­lərindən ibarət idi. Xocalının yerləşdiyi təbii-coğ­rafi mövqe qaçaq
silahlı dəstələrinin geniş fəaliyyət göstər­məsini şərtləndirirdi. Həmin dövrdə
Xocalıda baş verən silahlı milli-müqavimət hərəkatı qan içində çox amansızlıqla
boğuldu. Müqa­vimət hərəkatı iştirakçıları həbs edildi. Bir hissə güllələndi
digər bir hissə isə sürgün edildi. 1927-1929-cu illəri əhatə edən milli müqa­vimət
hərəkatının məğlub olması səbəbləri üsyançılar arasında əlaqələrin zəifliyi,
üsyanların qeyri-mütəşəkkili, Qarabağ erməni­lə­rinin Qırmızı Ordu tərəfindən
döyüşməsi, üsyançıların hərbi cəhət­dən, xüsusilə silahlanma cəhətdən qarşı
tərəfə nisbətən zəif olması ilə bağlı olmuşdur [33]. Xocalıda baş verən
1927-1929-cu il milli-müqavimət hərəkatı məğlub olmasına baxmayaraq xalqımızın
müstə­qillik ideyalarının hələ də sönmədiyini, gələcək nəsillər üçün örnək
olduğunu nümayiş etdirdi.

Qeyd edək ki, kənd
təsərrüfatının kollektivləşməsinin ikinci mərhələsi 1930-cu illəri əhatə etmiş
və Xocalının tarixinə ən ağır, əzablı və dəhşətli dövr kimi daxil olmuş, kolxoz
quruculuğunda yol verilən səhvlər, zorakılıq, qolçomaqlara, varlı və ortabab
kəndlilərə qarşı çevrilmiş kobud tədbirlər kənd­lilərin narazılığına səbəb
olmuş, bölgədə sovet rejiminə qarşı kütləvi xalq üsyanları baş vermiş, lakin
sovet hərbi hissələri tərəfindən çox qəd­darlıqla yatırılmış kütləvi
repressiyalar, sürgünetmə, soy­qırımı tətbiq edilmiş kənd təsərrüfatı zorakılıq
yolu ilə kollektiv­ləşdirilmişdi.

Keçən əsrin iyirminci
illərinin ikinci yarısından Qara­bağda o cümlədən Xocalıda sosializm
ideyalarının əməli olaraq reallaşdırıl­ması məqsədilə xalq təsərrüfatının bütün
sahələrinin sosialistcəsinə yenidən qurulmasına baş­landı. Yenidənqurmanın
başlıca istiqamət­ləri sənayeləşdirmə, kol­lektivləşdirmə və bolşevizmin
ideologiyasına xidmət edən mədəni quruculuq idi ki, bununla Moskva planlaş­dırmada
və idarəçilikdə sərt mərkəzləşdirmə və kommunist par­tiyasının şəriksiz
ağalığını bərqərar etmək niyyətində idi. Kollektiv­ləşdirmə Xocalıya ən ağır,
əzablı və dəhşətli bir dövr kimi daxil olmuş və Vətənimizin tarixinin ən
dəhşətli səhifələrindəndir. Çünki, həmin dövrdə sovet və partiya orqanları
zorakılıq yolu ilə kəndliləri kolxozlara toplayır, kolxozlara daxil olmaq
istəməyənlər məcbur edilir, həbs edilir və sürgün edilirdilər.

XX yüzilliyin iyirminci
illərinin axırlarından mərkəzin irəli sürdüyü yeni siyasi xətt Qarabağın hər
yerində, o cümlədən Xocalıda əhalinin böyük bir hissəsinin nara­zılığına səbəb
olmuş və bu da bölgədə sovet hakimiyyəti, kollektiv­ləşdirmə əleyhinə
üsyanlarla nəti­cələnmişdir. Kol­lektivləşmə siyasətinin ilk illərində qolçomaq­larla
bağlı heç bir göstəriş verilməmişdi. Lakin 1930-cu il yanvarın 11-də “Pravda”
qəzetinin “Qolçomaqları bir sinif kimi ləğv etmək günün vacib məsələsidir” adlı
baş məqaləsindən sonra kənddə varlı təbəqəyə qarşı repressiyaların
genişlənməsinə rəvac verilmiş oldu [41].

Artıq həmin vaxtdan qolçomağı
“yer üzündən silmək” fikri formalaşdı. Qolçomaqların bir sinif kimi ləğv etmək
siyasətinin kon­kret üsul və yolları ÜİK(b)P MK-nın 30 yanvar 1930-cu il
tarixli “Elliklə kollektivləşmə rayon­larında qolço­maq təsərrüfatlarının ləğv
edilməsi tədbirləri haqqında” qərarında göstəril­mişdir. Qərarda, varlı
kəndlini kollektivləş­mənin qatı düşməni kimi güllələnməsi, sürgün edilməsi
kimi tədbirlər göstərilmişdi. Bu dövrdə yoxsulları varlı kəndlilərə qarşı
qoyur, onlar arasında düşmənçiliyi qızışdırırdılar [42]. Bu siyasət ağır faciə­lərə
gətirib çıxardı. Eyni zamanda, əhalinin şəxsi təsərrüfatında olan hər şeydən
vergi alınırdı ki, bu da kütləvi narazılıq yaradırdı. Apardığımız
araşdırmalardan məlum olur ki, 1930-cu illə müqayisədə 1931-ci ildə Xocalıda
qolçomaq təsər­rüfat­ların sayı 50 faiz azalmışdı [43]. Onlar gəlirlərinin 100
faizini vergi kimi verirdilər. 1930-cu il fevralında “Qolçomaq
təsərrüfatlarının özbaşına köçməsinin və onların əmlak­larının satılmasının qadağan
edilməsi haqqında” qərardan sonra Xocalıda özba­şına köçən və əmlakını satan
varlı kəndlinin əmlakı müsadirə olundu və kolxozlara verildi [44]. Bu tədbir
praktik olaraq qolçomaqların bir sinif kimi ləğvinə yönəlmişdi. Əmlakı əlindən
alınan varlı kəndli etiraz olaraq mal-qaranı gizli yolla kəsməyə başladı. Lakin
Azərbaycan XKS “Azərbaycan SSR-də heyvanların gizli kəsilməsinə qarşı mübarizə
haqqında qərar qəbul etdi [45]. Bütün bu və ya digər tədbirlər Xoca­lıda
heyvandarlıq təsər­rüfatına böyük zərbə vurdu və kütləvi aclığa səbəb oldu”.

Belə bir vəziyyətdə
kollektivləşməyə qarşı gizli və açıq yolla müqavimət hərəkatı genişləndi.
Qolçomaq fəallarının məhv edilməsi məqsədilə 2 fevral 1930-cu ildə Baş Dövlət
Siyasi İdarəsi “Qolço­maqların ləğv edilməsi və onların əksinqilabçı
hərəkətlərinə zərbə endirilməsi” qərarını qəbul etdi və bundan sonra onların
kütləvi sürgününə başlandı [12]. Ağır vergilər, müsadirəçilik kompaniyası,
sürgünlər aclıq, yoxsulluq Xocalıda xalqın sovet rejiminə və kol­lektivləşməyə
qarşı kütləvi müqavimət hərəkatına səbəb oldu. 1930-cu ilin birinci yarısında
Xocalının kolxozlarında qolçomaqlar və onların tərəfdarları tərəfindən sovetləş­məyə
qarşı 20-dən çox akt törədilmiş və hətta kolxoz quruluşu təşkilatçıları
əleyhinə terror fəaliyyəti də güclənmişdi. Xüsu­si olaraq, Xocalıdakı Qaçaq
hərəkatı yeni cəmiyyət üçün çox təhlükəli idi. Ona görə də, Mərkəz ciddi
tədbirlər həyata keçirdi. Belə ki, 25 fevral 1930-cu ildə ÜİK(b)P Siyasi
Şurası, “Geri qalmış milli rayonlarda kollektivləşmə və qolço­maqlara qarşı
mübarizə haqqında” xüsusi qətnamə qəbul etmiş və bütün respub­likalara
qolçomaqların dərhal tutulub islah düşərgə­lərinə göndərilməsi tapşırığı
verildi [47]. Həyata keçirilən kütləvi sürgünlər heç də xalq hərə­katının
qarşısını ala bilmədi. Əksinə 1931-ci ildə Qarabağda antisovet üsyan­ları geniş
vüsət aldı.

“RK(b)P və milli məsələ
(1928-1933) (I kitab, Moskva, 2005)” adlı mənbədə “İranla sərhəd rayonlarında
siyasi vəziyyət haqqında” tərtib edilmiş arayışda göstərilirdi ki, sərhəd
ərazilərdə müxtəlif millətlərin nümayəndələri yaşa­yırdılar. İranla sərhəd
ərazilərdə mühacir qruplar “Müsavat” və “İttihad” partiyalarının üzvləri dəstə­lər
şək­lində sərhədi keçərək müqavimət hərəkatını dəstəkləyir, çox hallarda onları
istiqamətləndirirdilər. 1930-cu ildə “Müsa­vat” parti­yasının başçılarından
olan Mirzəbala Məm­mədov, Sultan bəy Sulta­novla əlaqə yaradaraq Azərbay­canda
“Azərbaycan milli mərkəzini” yaratmış və xalqı, hüquq­larının bərpası üçün
birgə mübarizəyə çağırmışdır. Onlar, “biz kiminsə köləsi ola bilmərik”,
“Azərbaycan azər­baycanlılar üçündür” şüarını irəli sürmüşdülər. Lakin bu
təşkilat sovet hakimiyyəti orqanları tərəfindən qısa bir müddətdə dağıdıl­mışdır.
Bakı Baş Məxfi Siyasi İdarədən Moskvaya verilmiş 1930-cu il “arayış”ında bildirilirdi
ki, 1930-cu il ərzində Azərbaycanın bir sıra ərazilərində, o cümlədən Xocalıda
kollektivləşmə zamanı yol verilən nöq­sanlar nəticəsində kütləvi silahlı
üsyanlar baş vermiş və bu üsyanlarda yalnız kasıb və ortabablar deyil, həmçinin
bəzi sovet işçiləri, partiyaçılar, komsomolçular da iştirak etmiş­dilər.

Mərkəzin keçirdiyi güclü hərbi
əməliyyat nəticəsində Xocalıda 1930-cu ildə baş verən üsyan qəddarlıqla
yatırılır və hətta üsyanda iştirak edən kəndlər yan­dırılır, yerli əhali bir
növ soyqırıma məruz qalırdı. Hətta, araşdırmalardan mə­lum olur ki, bəhs olunan
dövrdə güllələnmiş, yandırılmış insanlar arasında körpə uşaqlar da olmuş­dur.

ARPİİSSA-də saxlanılan
sənədlərdən birində göstərilir ki, bü­töv­lükdə Qara­bağda, o cümlədən Xocalıda
baş verən üsyanlar Azər­baycan rəhbərliyini narahat etmiş və “kolxoz
quruluşundakı əyintilər və səhvlər” AK(b)P-nin X qurul­tayında (31 may – 4 iyul
1930-cu il) təhlil edilmiş və onlar öz səhvlərini AK(b)P MK-nın birinci katibi
N.F.Qikaloya hesa­bat məruzəsində bu cür ifadə etmişdilər: “Biz Azərbay­canda
kollektivləşdirmə işində bir sıra kobud səhvlər burax­mışıq… həmin səhvlər
təkcə yerli partiya təşkilat­larının səhvləri de­yil, bizim rəhbərliyin, yəni
AK(b)P MK-nın səhvləridir…. Azərbay­canda yol verilmiş səhvlər Sovet İttifa­qında
birinci yerdə dayan­mışdır… Yoxsul və ortabab kəndlilərə kobud münasibət
zəhmətkeş kəndlilərə də sirayət etmiş və onları bir cəbhədə birləşdirmişdir”
[f.1, s.74, i.300, v.84, 125].

Kollektivləşdirmə hərəkatı
kəndin bütün təbəqələrinin mənafe­yinə toxunur, öz əmlaklarını, mənliyini və
varlığını qoruyub saxla­maq uğrunda müqavimət göstərən qolçomaq­larla qəti
döyüş başlan­mışdı. Qarabağda qolçomaqlar sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizə­nin
bütün formaların­dan istifa­də edirdilər.

1931-ci ildə də Qarabağda, o
cümlədən Xocalıda sovet rejiminə və kollek­tivləşməyə qarşı kütləvi müqavimət
hərə­katı davam etmiş­di. Təkcə 1931-ci ildə Qarabağda kollek­tiv­ləşməyə qarşı
15 qaçaq dəstəsi mübarizə aparırdı. Qarabağda qaçaqlıq edənlərin sayı iki minə
yaxın idi. Lakin əvvəlki illərdə olduğu kimi 1931-ci ildə də sovet hakimiyyəti
orqan­ları bu hərəkatı hərbi hissələr vasitəsilə çox amansızlıqla yatırmışdır.
1931-ci il Qarabağ əməliyyat­larında ələ keçiril­miş 694 nəfərin 195 nəfəri
güllələnmiş, 156 nəfəri cəza düşər­gələrinə, 343 nəfəri isə Sibirə, Qazaxıs­tana
sürgün olunmuş­dur [48].

Bütün otuzuncu illər ərzində
Xocalıda kollektiv­ləş­məyə və sərt sovet rejiminə qarşı milli-müqavimət
hərəkatı davam etmişdi. Lakin Moskva, qolçomaq­lara qarşı mübarizə məq­sədilə
ciddi qərarlar qəbul etmiş və qolçomaqların bir sinif kimi məhvini
reallaşdırmışdır. Belə ki, ÜK(b)P Siyasi Büro­sunun “Zaqafqaziyadan
qolçomaqların sür­gün olun­ması haqqında” 23 aprel 1933-cü il qərarı [49],
“Azər­bay­canda antisovet elementlərin sürgün olunması haqqında” 23 dekabr
1934-cü il qərarı [50], “Qolçomaqlar və antisovet element­lərin rep­ressiyasına
dair” SSRİ Daxili İşlər Komis­sarlığının 30 iyun 1937-ci il, 00447 №-li “Əmri”
ilə Azər­bay­canda o cümlədən Qarabağda və Xocalıda on minlərlə insan güllələn­miş,
həbs edilmiş, respublikadan kənara sürgün edilmişlər [50]. Dəhşətli soyuq,
aclıq və xəstəliklər nəticəsində sürgün olunmuş azərbaycanlılar ailəliklə və
bütövlükdə nəsillikcə məhv olurdular. Sağ qalan “xalq düşməni və vətən xain­ləri”
üçün isə həyat əsl cəhənnəmə çevrilmişdi. Ümumiyyətlə, elliklə
kollektivləşdirmə illərin­də baş verən hadisələr, çıxışlar kəndlilərin istər
fəal, istərsə də passiv müqaviməti qolço­maqların sinfi müba­rizəsi kimi qələmə
verilmiş, sosializmdə “sinfi mübarizənin” güclən­məsi pərdəsi altında
Azərbaycanın bütün kənd rayonlarında o cümlədən Xocalıda soyqırıma bənzər ağır
cinayətlər törə­dilmişdi.

Beləliklə, Xocalıda baş verən
otuzuncu illər xalq üs­yanları güclü sovet hərbi hissələri tərəfindən çox aman­sızlıqla
yatırıldı. Üsyanların məğlub olması səbəbləri – təşkilati və əməli cəhətdən
üsyançılar arasında əlaqələrin, vahid rəhbər­liyin olmaması, əks tərə­fin
hərbi-texniki cəhət­dən üstünlüyü, beynəlxalq şərait, erməni millətçilərin bu
soyqırımda da XI Qırmızı Ordu ilə eyni cəbhədən çıxış etməsi, bütövlükdə yerli
dinc əhalinin hamılıqla üsyançıların tərəfində olmaması ilə bağlı olmuşdu.
Üsyanın məğlub olma­sına baxmayaraq xalqı­mızın azadlıq və istiqlal müba­rizəsi
tarixində çox mühüm yer tutmuşdur. Xocalı üsyanları Azərbaycan xal­qının
istiqlal ideyalarının hələ sönmədiyini, onun azadlıq uğrunda ölümə getmək
əzmində olduğunu nümayiş etdirən hadisələr kimi tariximizə daxil olmuşdur.

Beləliklə, keçən əsrin 30-cu
illərinin sonlarında Xocalıda mər­kəzin planına uyğun inzibati-amirlik və
zorakılıq yolu ilə kənd təsərrüfatının kollektivləşməsi başa çatdı və əzablı
əmək düşərgəsini xatırladan kolxozlar kənd təsər­rüfatı məhsulla­rının
istehsalçısına çev­rildi. Xalqımızın ağır zəhməti ilə isteh­sal olunan strateji
kənd təsərrüfatı məhsul­ları isə gizli və açıq yollarla Ermənistana və Ru­siyaya
daşınır, əhalinin kənd təsər­rüfatı məhsullarına olan tələbatını ödəməklə
yanaşı, sənayeni canlandıra bilən xammal mənbə­yinə çevrildi.